Podstawowe wiadomości o normalnym rozwoju mowy są bardzo istotne dla rodziców, ponieważ wiedza o tym, co normalne i w jakim czasie stanowi punkt odniesienia do patologii. Trzeba wiedzieć, kiedy pojawiają się w mowie przeciętnego dziecka poszczególne głoski. Bez tej wiedzy nie można sensownie ingerować w rozwój mowy dziecka, nie można mu pomóc, a przeciwnie - można mu zaszkodzić wymagając od dziecka tego, czemu sprostać nie może, czy też lekceważąc bądź przeoczając niepokojące sygnały.

Celem tego opracowania jest przedstawienie rodzicom podstawowych informacji na temat rozwoju mowy dziecka i norm rozwojowych mowy w wieku od 0 ÷ 7 lat, omówienie czynników kształtujących ten rozwój i zaleceń dotyczących wczesnej profilaktyki, a także zasad współpracy rodziców z logopedą, w przypadku, gdy dziecko uczęszcza na terapię logopedyczną.

Etapy rozwoju mowy

           Rozwój mowy uwarunkowany jest genetycznie, zależy od wrodzonych właściwości organizmu człowieka, ale możliwy jest jedynie w kontakcie ze środowiskiem społecznym, z innymi ludźmi. Jest to proces, w którym współgrają czynniki biologiczne i społeczne. Nie przebiega on u wszystkich dzieci jednakowo. U jednych szybciej, u innych wolniej. Niejednakowa jest też kolejność przyswajania sobie przez dziecko poszczególnych głosek. Stopień rozwoju mowy zależy od wpływu środowiska oraz psychofizycznego rozwoju dziecka.

W rozwoju mowy wyodrębnia się cztery okresy:

·       okres melodii (0-1 rok życia),

·       okres wyrazu (1-2 rok życia),

·       okres zdania (2-3 rok życia),

·       okres swoistej mowy dziecięcej (3-7 rok życia dziecka).

Normą rozwojową jest, jeśli dziecko w wieku:

·       0-1 roku - komunikuje się z dorosłymi za pomocą krzyku, głuży, gaworzy, wymawia pierwsze wyrazy: mama, tata, baba;

·       1-2 lat -używa prawie wszystkich samogłosek z wyjątkiem nosowych (ą, ę) oraz wymawia niektóre spółgłoski (p, b, m, t, d, n, k, ś, ź, ć, dź, ch). Pozostałe zastępuje innymi. Wypowiada się jednowyrazowo: np. pomidor - midol, kaczka - kaka;

·       3 lat - porozumiewa się prostymi zdaniami, wymawia wszystkie samogłoski i spółgłoski (p, pi, b, bi, m, mi, n, ni, f, fi, w, wi, t, d, n, l, li);

·       4 lat - wymawia głoski s, z, c, dz. Mowa ulega dalszemu doskonaleniu;

·       5-6 lat - wymawia głoski sz, ż, cz, dż, r;

·       7 lat - ma utrwaloną poprawną wymowę wszystkich głosek oraz opanowaną technikę mówienia.

           Podstawowym środowiskiem kształtowania myślenia i mowy dziecka jest rodzina. Rozwój tych funkcji przebiega tu samorzutnie w związku z różnorakimi sytuacjami dnia powszedniego: ubieraniem, rozbieraniem, myciem, jedzeniem, zabawą, zajęciami domowników itp. Dziecko ma okazję pytać o wszystko i otrzymuje odpowiedzi. Wyzwala się mowa sytuacyjna. Czynniki uczuciowe oraz atrakcyjne zdarzenia wzbogacają i dynamizują mowę. Dziecko uczy się mowy od otoczenia osób, z którymi najczęściej przebywa. Mowa jego wychowawców jest dla niego wzorem, który sobie przyswaja poprzez słuch, a następnie usiłuje odtworzyć. Wynika stąd wyjątkowa i niezastąpiona rola rodziny.

Ale rolę tą nie każda rodzina dobrze pełni. Niekiedy sami rodzice przyczyniają się do powstawania opóźnienia w rozwoju mowy dziecka, czy nawet zaburzeń mowy. Dzieje się to wtedy, gdy przemawiają do dziecka w sposób pieszczotliwy, zniekształcając wyrazy. Mając taki wzór do naśladowania dziecko zaczyna wymawiać nieprawidłowo. Nadmierny rygoryzm, przecenianie możliwości dziecka, popisywanie się nim, ustawiczne wytykanie i poprawianie błędów, które w tym czasie mieszczą się w granicach normy rozwojowej również może być przyczyną powstawania wad wymowy.

Często rodzice nie uświadamiają sobie tego, że ich dziecko ma wadę wymowy i nie dostrzegają narastających nieprawidłowości. Ma to miejsce wówczas, gdy dziecko zbyt długo pozostaje jedynie w kręgu rodziny, nie nawiązując kontaktów z szerszym środowiskiem społecznym. Zdarza się także, że rodzice wiedzą, że ich dziecko źle wymawia, ale czekają, aż z tego "wyrośnie".

Skutkiem pisanych powyżej zachowań, oddziaływań rodziców może być powstawanie zaburzeń mowy, których nawarstwianie i nie rozpoczęta odpowiednio wcześnie terapia logopedyczna powodują wady wymowy.

Nie wszyscy rodzice wiedzą, jak przykre następstwa mają wady wymowy. Dzieci z takimi wadami są wyśmiewane przez kolegów, tracą zaufanie do otoczenia, zaczynają unikać towarzystwa rówieśników i wzrasta w nich niechęć do mówienia. Wady wymowy utrudniają naukę w szkole, są przyczynami trudności w nauce czytania, pisania i przysparzają wiele przykrych doświadczeń. Dlatego też, jeśli rozwój mowy dziecka nie przebiega normalnie i występują w nim jakieś zaburzenia, należy zwrócić się do Poradni Psychologiczno - Pedagogicznej lub logopedy.

Zalecenia dotyczące wczesnej profilaktyki

           W trosce o prawidłowy przebieg rozwoju mowy dziecka rodzice powinni podejmować odpowiednie działania profilaktyczne. Ważniejsze zalecenia dotyczące wczesnej profilaktyki to:

·       Wypowiedzi osób z najbliższego otoczenia powinny być poprawne. Do dziecka należy mówić powoli, wyraźnie. Należy unikać języka dziecinnego (spieszczania) w trakcie rozmowy z dzieckiem.

·       W okresie kształtowania mowy dziecko nie powinno kontaktować się z osobami, które mają wady wymowy, ponieważ wadliwa wymowa otoczenia wywołuje i utrwala wadliwą wymowę dziecka.

·       Dziecko powinno reagować na aktywność uczuciową i słowną otoczenia. W przypadku, gdy brak takiej reakcji, można podejrzewać niedosłuch. Konieczna jest wtedy kontrola lekarska.

·       Nie należy gasić naturalnej skłonności dziecka do mówienia obojętnością, cierpką uwagę, lecz słuchać uważnie wypowiedzi, zadawać dodatkowe pytania, co przyczyni się do korzystnego rozwoju mowy.

·       Nie wolno poprawiać wymowy dziecka, żądać by kilkakrotnie powtarzało dane słowo, zawstydzać, karać za wadliwą wymowę. Hamuje to chęć do mówienia, a co za tym idzie w konsekwencji dalszy rozwój mowy.

·       Wskazane jest częste opowiadanie dziecku bajek, czytanie, oglądanie wspólne filmów i rozmawianie na ich temat.

·       Nie należy zaniedbywać chorób uszu, gdyż nie leczone mogą powodować niedosłuch, a w następstwie dyslalię lub niemotę.

·       Jeśli dziecko ma nieprawidłową budowę narządów mowy (rozszczepy warg, podniebienia, wady zgryzu lub uzębienia), konieczne jest zapewnienie opieki lekarza specjalisty, gdyż wady te są przyczyną zaburzeń mowy.

·       Dziecka leworęcznego nie należy zmuszać do posługiwania się ręką prawą w okresie kształtowania się mowy. Naruszanie w tym okresie naturalnego rozwoju sprawności ruchowej zaburza funkcjonowanie mechanizmu mowy. Prowadzi to często do zaburzeń mowy, a w szczególności do jąkania.

·       Nie należy wymagać zbyt wczesnego wymawiania poszczególnych głosek. Dziecko nie przygotowane pod względem sprawności na narządów artykulacyjnych, niedostatecznie różnicujące słuchowo dźwięki mowy, a zmuszane do artykulacji zbyt trudnych dla niego głosek często zaczyna je zniekształcać, wymawiać nieprawidłowo. Tworzy się u dziecka w ten sposób błędne nawyki artykulacyjne, trudne do zlikwidowania.

·       Jeśli dziecko osiągnęło już wiek, w którym powinno daną głoskę wymawiać, a nie robi tego, zasięgnijmy porady logopedy. Nie opierajmy się wyłącznie na niezbyt fachowych pod tym względem diagnozach lekarskich.

           Wiedza rodziców dotycząca rozwoju mowy dziecka, prowadzenie przez nich działań profilaktycznych, zwracanie się w porę do poradni logopedycznej, z pewnością przyczyni się mogą do zapobiegania i eliminowania trudności mowy u dziecka, które jeśli nie są usunięte w porę, utrwalają się i z czasem stają się wadami wymowy.

Zasady współpracy z rodzicami

           Jeżeli u dziecka stwierdzono wadę wymowy i uczęszcza ono na terapię logopedyczną, rodzice powinni pamiętać o tym, że terapia ta ma miejsce nie tylko podczas zajęć logopedycznych. Skuteczność terapii ściśle uzależniona jest od współpracy rodziców z logopedą. I tylko wówczas, gdy współpraca ta ma rzeczywiście miejsce - terapia przynosi rezultaty.

           Wskazówki dla rodziców dzieci uczęszczających na terapię logopedyczną:

1.    Nawiązanie kontaktu z logopedą w celu uzyskania informacji o stanie mowy dziecka i otrzymania informacji na temat pracy z dzieckiem w domu.

2.    Dopilnowanie, aby dziecko systematycznie uczęszczało na zajęcia logopedyczne.

3.    Utrwalanie z dzieckiem opanowanego materiału w ramach ćwiczeń domowych. Materiał do ćwiczeń zawarty jest w zeszycie, który dziecko przynosi na zajęcia.

4.    Systematyczne, codzienne prowadzenie ćwiczeń z dzieckiem.

5.    Prowadzenie ćwiczeń domowych w atmosferze spokoju, zrozumienia trudności dziecka (pośpiech i nerwowość utrudniają przyswajanie materiału).

6.    Chwalenie dziecka nawet za minimalne osiągnięcia, co znacznie mobilizuje do wysiłku.

           Tylko wówczas, gdy dziecko systematycznie uczęszcza na zajęcia, rodzice prowadzą z dzieckiem ćwiczenia w domu, stosując się do wyżej zawartych zaleceń, można liczyć na szybkie efekty terapii logopedycznej.

Literatura:

1.    Antos D., Demel G., Styczek I., Jak usuwać seplenienie i inne wady wymowy, PZWS, Warszawa 1971,

2.    Demel G., Minimum logopedyczne nauczyciela przedszkola, WSiP, Warszawa 1998,

3.    Spałek E., Piechowicz - Kułakowska C., Jak pomóc dziecku z wadą wymowy, WSiP, Warszawa 1998

Opracowała: Bożena Morawiec